Polski system oświaty zapewnia wszystkim obywatelom możliwość realizacji prawa do kształcenia gwarantując nie tylko dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów czy możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, ale również możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną zgodnie z jej indywidualnymi potrzebami.

Do obowiązków gminy w zakresie kształcenia przedszkolnego należy zapewnienie niepełnosprawnym dzieciom objętym wychowaniem przedszkolnym bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższego przedszkola albo zwrot kosztów przejazdu dziecka wraz z opiekunem. Obowiązek ten dotyczy również uczniów szkoły podstawowej i gimnazjum, natomiast w przypadku uczniów z niepełnosprawnością ruchową oraz upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym obejmuje dodatkowo dowóz do najbliższej szkoły ponadgimnazjalnej do ukończenia 21 roku życia. W przypadku dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizujących obowiązek szkolny i obowiązek nauki oraz dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim uczestniczących w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych obowiązek zapewnienia bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu trwa do ukończenia 25 roku życia.

Uwaga!
Możliwość objęcia indywidualnym nauczaniem dotyczy dzieci i młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do przedszkola lub szkoły.

Podstawowym uprawnieniem niepełnosprawnych dzieci i młodzieży jest możliwość kształcenia specjalnego, które może być prowadzone w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach. Indywidualnym obowiązkowym rocznym przygotowaniem przedszkolnym lub indywidualnym nauczaniem obejmowane są z kolei dzieci i młodzież, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do przedszkola lub szkoły. Dodatkowo, w zależności od rodzaju niepełnosprawności, dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej organizuje się usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację i resocjalizację oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę.

Ustawa przewiduje możliwość tworzenia zespołów wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w celu pobudzania jego rozwoju od chwili wykrycia niepełnosprawności aż do podjęcia nauki w szkole. Zespoły te mogą być tworzone m.in. w przedszkolach i szkołach podstawowych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania oraz publicznych i niepublicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka mogą również organizować dyrektorzy przedszkoli specjalnych, szkół podstawowych ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych, młodzieżowych ośrodków wychowawczych, młodzieżowych ośrodków socjoterapii, specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych i wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania i innych oraz publicznych i niepublicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych.

Opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania wydają zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka mogą również wydawać zespoły opiniujące działające w niepublicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych zatrudniających pracowników posiadających kwalifikacje określone dla pracowników publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, natomiast opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom, również niepubliczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne zatrudniające pracowników posiadających kwalifikacje określone dla pracowników publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych. Od wszystkich tych orzeczeń rodzice dziecka mogą złożyć w terminie 14 dni od dnia ich otrzymania odwołanie do kuratora oświaty.

Uwaga!
Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wskazuje zalecane formy kształcenia specjalnego, uwzględniając rodzaj niepełnosprawności dziecka.

Dziecku posiadającemu orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego odpowiednią formę kształcenia, uwzględniającą rodzaj niepełnosprawności, zapewnia starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania. Jeśli orzeczenie to zaleca kształcenie w przedszkolu specjalnym albo przedszkolu, szkole podstawowej lub gimnazjum ogólnodostępnych lub integracyjnych, wówczas odpowiednią formę kształcenia zapewnia jednostka samorządu terytorialnego właściwa ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, przy czym w obu przypadkach następuje to na wniosek rodziców. W sytuacji, gdy powiat nie prowadzi odpowiedniej szkoły specjalnej lub ośrodka, dziecko jest kierowane do najbliższego powiatu prowadzącego taką szkołę lub ośrodek.

Uwaga!
Podręczniki szkolne i książki pomocnicze do kształcenia specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym, niewidomych, słabo widzących i niesłyszących są dofinansowywane z budżetu państwa.

Dzieciom i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu głębokim uczestniczącym w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych oraz dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizującym obowiązek szkolny i obowiązek nauki przysługuje pomoc materialna w formie stypendium szkolnego, zasiłku szkolny bądź stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe.

Stypendium szkolne może otrzymać uczeń znajdujący się w trudnej sytuacji materialnej wynikającej z niskich dochodów na osobę w rodzinie, a udzielane jest ono w formie całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów udziału w zajęciach edukacyjnych wykraczających poza zajęcia realizowane w szkole w ramach planu nauczania oraz pomocy rzeczowej o charakterze edukacyjnym, w tym zakupu podręczników. Uczniom szkół ponadgimnazjalnych stypendium to może być udzielane również w formie całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów związanych z nauką poza miejscem zamieszkania. Istotny jest tutaj fakt, że stypendium to może otrzymać tylko uczeń, w którego rodzinie miesięczny dochód na osobę wynosi mniej, niż 456 zł, liczony według zasad zawartych w ustawie o pomocy społecznej, natomiast miesięczna wysokość stypendium nie może być niższa, niż 80% i wyższa, niż 200% zasiłku rodzinnego.

Zasiłek szkolny mogą z kolei otrzymać uczniowie znajdujący się przejściowo w trudnej sytuacji materialnej z powodu zdarzeń losowych, a przyznawany jest on w formie świadczenia pieniężnego lub pomocy rzeczowej o charakterze edukacyjnym.

Regulamin udzielania pomocy materialnej w formie stypendium szkolnego i zasiłku szkolnego ustala rada gminy. Regulamin ten powinien określać sposób ustalania wysokości stypendium szkolnego, formy, tryb i sposób jego udzielania oraz tryb i sposób udzielania zasiłku szkolnego.

Oprócz powyższych, każda szkoła może udzielać stypendium za wyniki w nauce lub osiągnięcia sportowe. Stypendium za wyniki w nauce może być przyznane uczniowi, który uzyskał wysoką średnią ocen oraz co najmniej dobrą ocenę zachowania, natomiast stypendium za osiągnięcia sportowe uczniowi, który uzyskał wysokie wyniki we współzawodnictwie sportowym na szczeblu co najmniej międzyszkolnym oraz co najmniej dobrą ocenę zachowania.

Uwaga!
Stypendium za wyniki w nauce nie udziela się uczniom klas I-III szkoły podstawowej i klasy IV szkoły podstawowej do ukończenia pierwszego okresu nauki, natomiast stypendium za osiągnięcia sportowe nie udziela się uczniom klas I-III szkoły podstawowej.

Stypendium szkolne i zasiłek szkolny przyznaje wójt (burmistrz, prezydent miasta) na wniosek rodziców albo pełnoletniego ucznia bądź też na wniosek dyrektora szkoły, jednak ustawa przewiduje również możliwość przyznawania tych świadczeń z urzędu. Wniosek o ich przyznanie powinien zawierać imię i nazwisko ucznia i jego rodziców, miejsce zamieszkania ucznia, dane uzasadniające przyznanie świadczenia, w tym zaświadczenie albo oświadczenie o wysokości dochodów, oraz pożądaną formę świadczenia pomocy materialnej inną, niż pieniężna. Wniosek ten składany jest do dnia 15 września danego roku szkolnego.

Odnośnie kształcenia na poziomie szkolnictwa wyższego, zagadnienia te reguluje ustawa z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym. Ustawa ta stanowi, że do podstawowych zadań uczelni wyższych zalicza się m.in. stwarzanie osobom niepełnosprawnym warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia i badaniach naukowych. W tym celu uczelnie publiczne, jak i niepubliczne otrzymują z budżetu państwa dodatkowe dotacje na realizację zadań związanych ze stwarzaniem niepełnosprawnym studentom i doktorantom takich warunków.

Uprawnienia osób niepełnosprawnych dotyczą m.in. rekrutacji na uczelnię, bowiem w przypadku przeprowadzania dodatkowych egzaminów wstępnych ich warunki i tryb rekrutacji powinny uwzględniać szczególne potrzeby kandydatów będących osobami niepełnosprawnymi. Już podczas studiów osoba niepełnosprawna może ubiegać się o dodatkowe stypendium specjalne, udzielane obok stypendium socjalnego, jak i zakwaterowanie w domu studenckim uczelni.

Uwaga!
Stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych może otrzymywać student bez względu na stopień niepełnosprawności.

Wsparcie dla osób niepełnosprawnych w zakresie ułatwiania dostępu do edukacji oferuje również PFRON w ramach swoich programów. Od 2013 roku zadania w zakresie edukacji realizowane są przez program Aktywny samorząd, który przejął działania wcześniej realizowane w ramach programu Student II. Moduł II Aktywnego samorządu obejmuje pomoc w uzyskaniu wykształcenia na poziomie wyższym, a warunkiem uczestnictwa w nim jest znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności oraz nauka w szkole wyższej lub szkole policealnej lub kolegium lub przewód doktorski otwarty poza studiami doktoranckimi.

Uwaga!
W programie nie mogą brać udział osoby niepełnosprawne posiadające wymagalne zobowiązania wobec PFRON i samorządu powiatowego oraz mające przerwę w nauce, np. urlop dziekański.

Wsparcie polega na dofinansowaniu lub refundacji kosztów uzyskania wykształcenia na poziomie wyższym i obejmuje opłaty za naukę (czesne), dodatek na pokrycie kosztów kształcenia oraz dodatek na uiszczenie opłaty za przeprowadzenie przewodu doktorskiego w przypadku osób, które mają wszczęty przewód doktorski, a nie są uczestnikami studiów doktoranckich. Dofinansowanie następuje na wniosek osoby niepełnosprawnej zawierający stosowne uzasadnienie, złożony do samorządu powiatowego właściwego dla miejsca zamieszkania wnioskodawcy. Przyjmowanie wniosków następuje w trybie ciągłym, jednak nie później, aniżeli do dnia 30 września roku realizacji programu.


Podstawa prawna:
1. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 1997 r. nr 123, poz. 776 z późn. zm.
2. Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, Dz.U. z 1991 r. nr 95, poz. 425 z późn. zm.
3. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. z 2005 r. nr 164, poz. 1365 z późn. zm.